بررسی روش‌شناسانه تأویلات اسماعیلی با نگاهی به دیگر انواع تأویل در سنت اسلامی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

دانشیار گروه شیعه‌شناسی، دانشگاه ادیان و مذاهب، قم، ایران

چکیده

در دانش‌های مختلف اسلامی با کاربرد مفهوم و اصطلاح «تأویل» روبه‌رو هستیم. در برخی مذاهب اسلامی، از جمله اسماعیلیان، نیز این اصطلاح بسیار پرکاربرد است تا جایی که به آموزه و تعلیمی اساسی تبدیل شده است. اسماعیلیان «تأویل» را در مقابل «تنزیل» که شأن پیامبران و ناطقان است، شأن و صلاحیت امام می‌دانند. این نوع تأویل را «تأویل باطنی» می‌دانند که باطن لفظ و معنا را آشکار می‌کند و با «تأویل قرآنی» که به معنای ارجاع به حقیقتی است که یک لفظ یا یک امر ظاهری بر آن متکی است و نیز با «تأویل کلامی»، به معنای ترجیح معنای مرجوح بر معنای ظاهر (بنا به دلیل لفظی یا عقلی) متفاوت است. آنچه در این نوشتار در پی آنیم مقایسه میان این سه گونه تأویل از حیث سنجش‌پذیری و ضابطه‌مندی است. با تمرکز بیشتر بر تأویلات اسماعیلیان نشان خواهیم داد که این نوع برداشت از ظواهر متون و تعالیم دینی بر هیچ منطق نقدپذیر و حتی فهم‌پذیری استوار نیست و تمکین در برابر آنها فقط با تکیه بر ایمان و تعبد مقدور است. به نظر ما، میراث حدیثی، عرفانی و فلسفی خودمان نیز از این نوع تأویلات خالی نیست، که طبعاً با آنها نیز باید به همان نحو مواجه شد.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


عنوان مقاله [English]

A Methodological Review of Ismaili Allegorical Interpretations with a Look at Other Types of Allegorical Interpretations in the Islamic Tradition

نویسنده [English]

  • Hamid Reza Shariatmadari
Associate Professor, Department of Shiite Studies, University of Religions and Denominations, Qom, Iran
چکیده [English]

In various Islamic sciences, we see the use of the concept of Tawil (allegorical interpretation). In some Islamic denominations, including the Ismailis, this term is so widely used that it has become a fundamental doctrine. Ismailis consider Tawil to be the authority of the Imams, as opposed to Tanzil, which is the authority of the prophets. This type of interpretation is known as "inner interpretation" which reveals the inner meaning of words. It is different from "Quranic interpretation" which means referring to the truth on which a word or an apparent matter relies, and also from "theological interpretation", which means preferring the less acceptable meaning over the apparent meaning (based on a verbal or intellectual reason). What we are looking for in this article is to compare these three interpretations in terms of quantification and regulation. By focusing more on the allegorical interpretations of the Ismailis, we show that this type of understanding of the apparent meanings of religious texts and teachings is not based on any critical or even comprehensible logic. Therefore their acceptance is possible only by relying on faith and obedience. We believe that Shiite hadith, mystical and philosophical heritage, which naturally should be treated in the same way, is not free of this kind of interpretation.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Allegorical Interpretation
  • Ismailia
  • Esotericism
  • Quantification
  • Imam
  • Quran
  • Intellect
قرآن کریم.
ابن تیمیه، احمد بن عبد الحلیم (1997). درء تعارض العقل والنقل، تصحیح: عبد اللطیف عبد الرحمن، بیروت: دار الکتب العلمیة.
ابن منصور الیمن ، جعفر (2019). تأویل الزکاة، سلمیه (سوریه): دار الغدیر.
ابن منصور الیمن، جعفر (1990). سرائر و أسرار النطقاء، بیروت: دار الاندلس للطباعة والنشر.
أبو حاتم رازی، احمد بن حمدان (1984). الزینة، تحقیق: حسین بن فیض الله الهمدانی و عبد الله سلوم السامرائی، صنعاء: مرکز البحوث والدراسات الیمنی.
ابوحاتم رازی، احمد بن حمدان (1377). کتاب الاصلاح، تحقیق: حسن مینوچهر، تهران: مؤسسهٔ مطالعات اسلامی.
استرآبادی، محمد امین (1436). الفوائد المدنیة، قم: مؤسسة النشر الاسلامی، الطبعة الثانیة.
بن صالح، سلیمان (1996). موقف المتکلمین من الاستدلال بنصوص الکتاب و سنة: عرضاً و نقداً، ریاض: دار العاصمة.
بن ولید (1967). تاج العقائد و معدن الفوائد، بیروت: دار المشرق.
جعفی، مفضل بن عمر [منسوب به] (1977). الهفت الشریف، تحقیق و تقدیم: مصطفی غالب، بیروت: دار الاندلس.
دفتری، فرهاد (1375). تاریخ و عقاید اسماعیلیه، ترجمه: فریدون بدره‌ای، تهران: فرزان روز.
شاکر، محمدکاظم (1381). روش‌های تأویل در قرآن، قم: بوستان کتاب.
صدرالدین شیرازی، محمد بن ابراهیم (1990). الحکمة المتعالیة فی الاسفار الاربعة العقلیة، بیروت: دار إحیاء التراث العربی، الطبعة الرابعة.
صدوق، محمد بن علی (1390). الاعتقادات، قم: مؤسسة الامام الهادی (ع)، چاپ دوم.
طباطبائی، محمد حسین (1983). المیزان فی تفسیر القرآن، بیروت: مؤسسة الاعلمی للمطبوعات، الطبعة الخامسة.
طبرسی، فضل بن حسن (1415). مجمع البیان، بیروت: مؤسسة الأعلمی، ج6.
عمرو عبد المنعم، سلیم (1997). دفاعاً عن السلفیة، قاهره: مطابع الفاروق الحدیثة.
غزالی، محمد بن محمد (بی‌تا). فیصل التفرقة بین الاسلام والزندقة، تحقیق: سمیع وغیم، بیروت: دار الفکر اللبنانی.
کرمانی، احمد (1967). راحة العقل، بیروت: دار الاندلس للطباعة والنشر.
کشی، محمد بن عمر (1348). رجال [اختیار المعرفة الرجال]، تحقیق: مصطفوی، مشهد: مرکز نشر آثار علامه مصطفوی.
موحدیان عطار، علی (1380). «معرفی کتاب رهنمای الوهی در تشیع نخستین ثمره کاربست روش پدیدارشناسی در پژوهشی در باب امامیه نخستین»، در هفت آسمان، س3، ش9-10، ص329-345.
ناصر خسرو (1356). وجه دین، تهران: انجمن فلسفه ایران.
نجارزادگان (محمدی)، رضا (فتح‌الله) (1382). سلامة القرآن من التحریف و تقنید الافترائات الشیعة الامامیة: عرض و نقد لآراء الدکتور ناصر بن علی القفاری، احسان الهی ظهیر، محمد مال الله و آخرین، تهران: مشعر.
نصیرالدین طوسی، محمد بن محمد (1405). تلخیص المحصل، بیروت: دار الأضواء.
نعمان بن محمد، قاضی ابو حنیفه (1960). اساس التأویل، ویراستهٔ: عارف تأمر، بیروت: دار الاضواء.
نعمان بن محمد، قاضی ابو حنیفه (1995). تأویل الدعائم، ویراستهٔ: عارف تأمر، بیروت: دار الأضواء.
نوبختی، حسن بن موسی (1984). فرق الشیعة، بیروت: دار الاضواء، الطبعة الثانیة.
هالم، هاینس (1973). الغنوصیة فی الاسلام، تعریب: رائدباش، بی‌جا: بی‌نا.