نسبت علوم شناختی و فلسفه اسلامی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

دانشیار گروه معرفت‌شناسی، پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، تهران، ایران

چکیده

علوم شناختی، دانش مطالعه مغز، ذهن، هوش و فرآیندهای مرتبط با آنها است. دو وظیفه اصلی این دانش عبارت‌اند از: 1. تولید مدل‌های توصیف‌کننده رفتار مغز انسان و عملکردهای شناختی، 2. تبیین مقایسه سه‌عاملیِ پیچیده ذهن، مغز و رایانه. فرضیه اصلی و غالب این دانش این است که تفکر، پدیده‌ای «بازنمودگر» و «محاسباتی» است و البته این فرضیه، با انتقادات محققان غربی مواجه شده است. نوشتار حاضر با روش تحلیلی‌عقلی در صدد تبیین نسبت علوم شناختی و فلسفه اسلامی است و نشان داده است که برخی مبانی و رویکردهای رایجِ علوم شناختی، مشتمل بر: 1. مادی‌انگاری و طبیعی‌گرایی ذهن یا نفس، 2. انحصارگرایی در روش تجربی و علمی در مطالعات ذهن، 3. جبرگرایی در کنش‌های انسانی، 4. نسبی‌گرایی شناخت، و 5. مادی‌انگاری شناخت، همگی با مباحث علم‌النفس و معرفت‌شناسی در فلسفه اسلامی در تقابل‌اند. با این حال، این قبیل تقابلات را نباید منفی و سلبی تلقی کرد، بلکه به‌ گونه‌ای مثبت و ایجابی می‌توان از این تقابلات، ضرورت عطف توجه فزون‌ترِ محققان علوم شناختی به مباحث عقلی فلسفه اسلامی و بالعکس لزوم التفات بیشترِ محققان فلسفه اسلامی به یافته‌های علوم شناختی را درک کرد.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Relationship between Cognitive Science and Islamic Philosophy

نویسنده [English]

  • Mahdi Abbaszadeh
Associate Professor, Department of Epistemology, Research Institute of Islamic Culture and Thought, Tehran, Iran
چکیده [English]

Cognitive science is the study of the brain, mind, intelligence, and related processes. The two main tasks of this science are: 1. To produce models that describe the function of the human brain and cognitive functions, 2. To compare the complex three-factor of the mind, brain and computer. The main and dominant hypothesis of this science is that thinking is a representative and computational phenomenon, and of course this hypothesis has been criticized by Western scholars. Using analytical-rational method, the present article seeks to explain the relationship between cognitive science and Islamic philosophy and show that some common principles and approaches of cognitive science, including: 1. materialism and naturalism of mind or soul, 2. exclusivism in experimental and scientific methods in the studies on mind, 3. determinism in human actions, 4. relativism of cognition, 5. materialism of cognition, are all in conflict with the psychology and epistemology in Islamic philosophy. However, such contrasts should not be considered negative, but rather in a positive way, it can be understood that cognitive scientists need to pay more attention to the rational issues of Islamic philosophy, and conversely, researchers of Islamic philosophy need to consider the findings of the cognitive science.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Cognitive Science
  • Cognition
  • Knowledge
  • Mind
  • Soul
ابن‌سینا، حسین بن عبدالله (1375). الاشارات والتنبیهات، قم: نشر البلاغة.
امیریان، مهدی (1393). «رویکردهای مدل‌سازی ذهن در علوم شناختی و چالش‌های فلسفی پیش روی آن»، در: پژوهش‌های علوم انسانی نقش جهان، ش2، ص35-54.
بابایی، بیژن؛ شعبانی ورکی، بختیار؛ جاویدی، طاهره؛ مقیمی، علی (1396). «یادگیری بدنمند: نقد رویکرد عصب‌پژوهی فلسفی به شناخت و یادگیری»، در: فلسفه تربیت، ش2، ص61-90.
تلخابی، محمود (1389). «آموزش میان‌رشته‌ای: نوآوری علوم شناختی در آموزش فلسفه ذهن»، در: مطالعات میان‌رشته‌ای در علوم انسانی، ش2، ص67-87.
تلخابی، محمود (1391). «پیوند میان علوم اعصاب و تربیت: چالش‌ها و امیدها»، در: تازه‌های علوم شناختی، ش54، ص9-22.
تلخابی، محمود (1397). «نسبت میان فلسفه و علوم شناختی: تأملی بر دیدگاه پل تاگارد»، در: تازه‌های علوم شناختی، ش80، ص10-19.
جامه‌بزرگی، محمدجعفر؛ سعیدی‌مهر، محمد؛ اکبری، رضا (1397). «بازخوانی نظریه حدوث جسمانی نفس در پرتو نظریه نوخاسته‌گرایی»، در: حکمت صدرایی، ش6، ص11-24.
خبازی کناری، مهدی؛ سبطی، صفا (1397). «بدنمندی در پدیدارشناسی هوسرل، مرلوپونتی و لویناس»، در: حکمت و فلسفه، ش47، ص75-97.
خرازی، کمال (1385). «تأثیر علوم شناختی بر روان‌شناسی معاصر»، در: تازه‌های علوم شناختی، ش8، ص77-81.
خوانساری، محمد (1362). منطق صوری، تهران: آگاه، ج1.
درزی، قاسم (1397). «درآمدی بر کاربست علوم شناختی در مطالعات قرآنی»، در: مطالعات قرآنی و فرهنگ اسلامی، ش2، ص43-75.
درزی، قاسم؛ فرامرز قراملکی، احد؛ پهلوان، منصور (1392). «گونه‌شناسی مطالعات میان‌رشته‌ای در قرآن کریم»، در: مطالعات میان‌رشته‌ای در علوم انسانی، ش5، ص73-102.
رشاد، علی‌اکبر (1389). «بررسی انتقادی مبادی‌پژوهی اصولیون: مطالعه موردی مفهوم‌شناسی و جایگاه‌شناسی مبادی علم»، در: کتاب نقد، ش55-56، ص13-30.
زاهدی، محمدصادق؛ حق‌شناس، روح‌الله (1392). «بررسی رویکرد علوم شناختی در مطالعه دین»، در: پژوهش‌نامه فلسفه دین، ش22، ص145-162.
سنکی، هاوارد (1381). «بررسی پنج روایت از نسبی‌گرایی شناختی»، ترجمه: پیروز فطورچی، در: ذهن، ش9، ص55-66.
سهروردی، شهاب‌الدین یحیی بن حبش بن امیرک (1375). حکمة الاشراق: مجموعه مصنفات شیخ اشراق، تصحیح و مقدمه: هنری کربن، تهران: مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی، ج2.
سهروردی، شهاب‌الدین یحیی بن حبش بن امیرک (1388). التلویحات اللوحیة والعرشیة، تصحیح و مقدمه: نجف‌قلی حبیبی، تهران: مؤسسه پژوهشی حکمت و فلسفه ایران.
شیرازی، قطب‌الدین (1383). شرح حکمة الاشراق، به اهتمام: عبدالله نورانی و مهدی محقق، تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی.
صبوری مقدم، حسن (1383). «علوم شناختی»، در: علامه (فلسفه و کلام)، ش3-4، ص81-88.
صدرالدین الشیرازی، محمد بن ابراهیم (1981). الحکمة المتعالیة فی الأسفار العقلیة الأربعة، بیروت: دار إحیاء التراث العربی، ج6 و 8.
صدرالدین شیرازی، محمد بن ابراهیم (1360). أسرار الآیات، مقدمه و تصحیح: محمد خواجوی، تهران: انجمن حکمت و فلسفه ایران.
صدرالدین شیرازی، محمد بن ابراهیم (بی‌تا). التعلیقات علی شرح حکمة الاشراق، القسم الثانی: فی الأنوار الالهیة، قم: بیدار.
طاهری، امیدرضا (1396). «بررسی تطبیقی مسئله ذهن در اندیشه دکارت، ملاصدرا، لایب‌نیتس و برخی رویکردهای رایج در علوم شناختی»، در: حکمت صدرایی، ش5، ص125-138.
عباس‌زاده، مهدی (1396).‌ نظام معرفت‌شناسی اشراقی سهروردی، تهران: سازمان انتشارات پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی.
فارابی، ابونصر (1405). فصوص الحکم، تحقیق: محمدحسن آل یاسین، قم: بیدار.
فارابی، ابونصر (1995). آراء اهل المدینة الفاضلة و مضاداتها، مقدمه و شرح و تعلیق: علی بوملحم، بیروت: مکتبة الهلال.
فارابی، ابونصر (2008). فی اثبات المفارقات: رسائل فارابی، تحقیق: موفق فوزی الجبر، دمشق: دار الینابیع.
قائمی‌نیا، علی‌رضا (1390). معناشناسی شناختی قرآن، تهران: سازمان انتشارات پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی.
متوسلی، محمود؛ نیکونسبتی، علی (1389). «علوم شناختی و عملکرد اقتصادی»، در: تحقیقات اقتصادی، ش91، ص177-200.
متین، منصور (1392). فرهنگ اصطلاحات میان‌رشته‌ای، قم: بوستان کتاب.
مطهری، مرتضی (1373). فلسفه اخلاق، تهران: صدرا.
نریمانی، نیما (1394). «ماهیت نفس از دیدگاه نوخاسته‌گرایی و ملاصدرا»، در: اشارات، ش4، ص11-134.
Blaauw, M.; Pritchard, D. (2005). Epistemology A-Z, New York: Palgrave Mcmillan.
Clark, A. (2001). Mindware: An Introduction to the Philosophy of Cognitive Science, New York/Oxford: Oxford University Press.
Lakoff, G.; Johnson, M. (1999). Philosophy in the Flesh: The Embodied Mind and its Challenge to Western Thought, New York: Basic Books.